87% ziet stress onder bewoners, 60% ziet ontheemden die regelmatig slecht slapen, 50% rapporteert boosheid, 46% angst en iets minder dan een kwart meldt apathie en concentratieproblemen. Dat wil niet zeggen dat bijvoorbeeld 87% van alle bewoners in de Oekraïne-opvang last van stress heeft. 87% heeft gezegd stress onder bewoners te zien. Welk aandeel van een specifieke bewonersgroep dat is is daarmee nog niet gezegd. We vroegen wel naar de mate waarin respondenten de klachten in de opvang zien: 20% van de respondenten ziet die bij meer dan de helft van de bewoners. Slechts 2% zegt bij niemand klachten te zien. 

Gevraagd naar overlast antwoordde 85% van de respondenten dat die in de opvang voorkomt. Een kwart gaf aan zelfs meerdere keren per maand tot meerdere keren per week overlast te ervaren. Ook rapporteerde men opvoedproblemen (72%), middelenmisbruik (62%) en huiselijk geweld (37%). 

Ontheemden kampen dus met allerlei psychosociale problemen, waarvoor ze ondersteuning en zorg kunnen gebruiken. Een complicerende factor hierbij, zo blijkt uit de open vraag die we stelden (‘Over welk onderwerp zou je meer willen weten als het gaat om psychosociale hulp voor ontheemden uit Oekraïne?’), is wat we noemen cultuursensitiviteit: hoe ga je om met het feit dat Oekraïners een andere cultuur hebben dan wij, onder andere als het gaat om psychische ondersteuning en zorg? Want psychosociale hulp (PSH) bieden is al geen sinecure, zeker als het niet je dagelijks werk is, en dat wordt dus extra moeilijk door de cultuurbarrière. 

In de webinarenquête vroegen we ook hoe men op de opvanglocaties PSH biedt. Redelijk wat vormen van PSH worden blijkbaar geboden. Deze in de helft of meer van de gevallen: 

1. informatie over hoe het werkt in Nederland, bijvoorbeeld m.b.t. gezondheidszorg en/of werk (84%)
2. informatie over activiteiten in de gemeente (75%) 
3. iemand op de locatie die beschikbaar is en bewoners een luisterend oor biedt (65%)
4. huiskamer waar bewoners elkaar kunnen ontmoeten (61%) 
5. sociale en/of educatieve activiteiten met bewoners om invulling te geven aan dagbesteding, zoals koffiemomenten, sport en spel, taalcursussen of opvoedondersteuning (60%) 
6. mogelijkheid om één-op-ééngesprekken te voeren met                                                                                                                                                                                       professionals, zoals maatschappelijk werkers, psychologen en                                                                                                                                                                           verslavingsdeskundigen (56%) 

Deze zes vormen vallen onder de eerste twee lagen van de zogenoemde PSH-interventiepiramide, van basisbehoeften en sociale steun. Er waren zes vormen van psychosociale hulp die door minder dan de helft van de respondenten werden genoemd. Vier daarvan betroffen de derde laag van die piramide, van gerichte ondersteuning: 

1. informatie over hoe bewoners om kunnen gaan met wat ze doormaken (32%) 
2. specifieke hulp en ondersteuning voor kinderen en/of jongeren (29%) 
3. mogelijkheid om aan te sluiten bij groepsinterventies, zodat bewoners beter leren omgaan met wat ze doormaken (13%) 
4. supportgroepen of lotgenotencontact (11%)

Schijnbaar heeft die vorm van PSH onvoldoende aandacht van opvangmedewerkers of achten zij die niet passend bij of nodig voor de doelgroep. Hiermee is niet gezegd of het terecht is of niet dat deze vormen van PSH minder geboden worden.  

Verder noemde 33% van de respondenten ‘cultuursensitief te werk gaan, door bijvoorbeeld Oekraïners zelf in te zetten bij het bieden van ondersteuning’ en 25% ‘rekening houden met wensen van bewoners bij het inrichten van de locatie, zoals kunnen kiezen bij wie je op de kamer zit of met wie je een keuken deelt’. Hier zouden we uit kunnen afleiden dat minder dan een derde van de deelnemende opvanglocaties de PSH aanpast aan de wensen en kenmerken van doelgroep. 

Tot slot zei 7% dat zij geen psychosociale ondersteuning bieden. 

Grafiek: mate waarin ontheemden toegang hebben tot Oekraïens sprekende professionals

Ook vroegen we hoe men in de opvang in de gaten houdt hoe het gaat met het psychisch welzijn van de bewoners. Als dat gestructureerd gebeurt kan tijdig de juiste PSH geboden worden. 80% gaf daarop als antwoord dat zij niet proactief iets doen: ze houden dat niet in de gaten (5%) of zijn aanwezig en houden een oogje in het zeil (75%). Ook in de open antwoorden gaven velen aan dat zij alleen gesprekken voerden met bewoners als er iets aan de hand was. 40% antwoordde dat ze periodiek individuele gesprekken voeren. Groepsgesprekken met bewoners worden volgens 19% van de respondenten periodiek gevoerd. In minder dan 2% van de gevallen antwoordde iemand dat zij in de opvang een gestandaardiseerde vragenlijst of checklist gebruiken om psychische problemen te signaleren. 

Grafiek: hoe men in de opvang in de gaten houdt hoe het gaat met het psychisch welzijn van bewoners (meerdere antwoorden mogelijk).

We horen vaak dat de gang naar de huisarts lastig wordt gevonden en, eenmaal daar, dat het bezoek aan de huisarts lang niet altijd bevredigend verloopt. In de enquête gaf 70% aan dat verwijzen van ontheemden uit Oekraïne naar de huisarts in de meeste gevallen of altijd goed gaat. In een kwart van de gevallen gaf men aan dat dat soms of in de meeste gevallen niet goed gaat. Het probleem lijkt daarmee kleiner dan we op voorhand dachten. 

Bij gespecialiseerde zorg hoort natuurlijk ggz. Bij ‘PSH in de opvang’ lieten we zien dat 13% van de respondenten aangaf dat Oekraïense bewoners in de opvang toegang hebben tot Oekraïens sprekende ggz-psychologen. Gezien de genoemde taal- en cultuurbarrière is dat percentage erg laag.

Grafiek: hoe gaat het verwijzen van ontheemden uit Oekraïne naar de huisarts?

Opvangmedewerkers die goed beslagen ten ijs komen, door het liefst een opleiding en actieve begeleiding, zijn een voorwaarde om in het dagelijks leven op de opvang de juiste PSH te bieden en goed te kunnen doorverwijzen naar de ‘hogere lagen’ van de piramide. Hier hebben we ook naar gevraagd in de enquête. Daar kwam het volgende uit: 

1. ze doen hun werk zonder specifieke begeleiding (38%) 
2. handboeken, instructies, handreikingen of andere documentatie (25%) 
3. opleiding of training (18%) 
4. intervisie (13%)
5. supervisie of coaching (9%)

Grafiek: hoe zorgen jullie ervoor dat het personeel dat in de opvang in direct contact staat met de bewoners vakbekwaam is als het gaat om psychosociale ondersteuning voor ontheemden uit Oekraïne? (Meerdere antwoorden mogelijk.)

Dit komt erop neer dat het grootste deel van de mensen die werken met ontheemden uit Oekraïne dit zonder begeleiding doen en dat, áls ze die krijgen, die in papieren vorm is.