Verschillen binnen groepen mensen zijn doorgaans groter zijn dan tussen groepen mensen. Toch valt er in algemene zin wel iets te zeggen over de verschillen tussen de Oekraïense cultuur en de Nederlandse.¹⁰ Op bepaalde vlakken kunnen Oekraïners anders denken over opvoeding dan Nederlanders. Door het onvrijwillige en vaak onvoorziene vertrek uit hun thuisland was er voor veel gevluchte Oekraïners weinig tijd om zich voor te bereiden op de cultuur in Nederland.¹¹ Hoe Oekraïense ouders in de opvang omgaan met hun kinderen is een gevolg van hun persoonlijke achtergrond. Die is zeker ook gevormd door de Oekraïense cultuur, maar dus ook door hun persoonlijke ervaringen en huidige leefsituatie. Besef wel dat:  

1. In Oekraïne de familie belangrijk is bij het stellen van kaders en grenzen. Omdat deze familie er vaak niet is, in de opvanglocatie, krijgen Oekraïense kinderen vaak niet de grenzen die ze normaal gesproken in Oekraïne wel zouden krijgen; 
2. De coronatijd gevolgd door de oorlog Oekraïense kinderen in vier jaar heeft ontwend van fysiek naar school gaan;¹²
3. Ouders andere verwachtingen hebben van de gezondheidszorg, ook als het aankomt op zorg en medicatieverstrekking aan hun kinderen​​;¹³
4. ​​Kinderen (en volwassenen) bij een uitnodiging van een instelling (zoals school) voor een gesprek snel verwachten dat de kinderen iets verkeerd hebben gedaan;¹⁴​​​​​​ ​​ 

Veroordeel culturele verschillen niet en ga niet uit van vooroordelen over landelijke of regionale verschillen in opvoeding. Het kan helpen bewoners openlijk te vragen hoe ze tegenover onze cultuur staan. Ook is het van belang om je af te vragen hoe jij tegenover hun cultuur staat.¹⁵ 

​​​Wees je daarnaast ook bewust van de stigma’s of drempels in de Oekraïense cultuur rondom psychosociale en mentale hulp. In het aanbieden van PSH programma’s en het hebben van aandacht voor deze thema’s is het belangrijk om dit vanuit deze lens te bekijken en de aanpak hierop aan te passen. ​​PSH programma’s en het hebben van aandacht voor deze thema’s is het belangrijk om dit vanuit deze lens te bekijken en de aanpak hierop aan te passen. ​​​​ 

Het kan helpen om vaardigheden te leren in het werken met mensen met een andere cultuur. Er zijn verschillende organisaties die trainingen geven op het gebied van cultuursensitief werken. Op de pagina van Pharos  is een overzicht van verschillende trainingen in cultureel sensitief werken en informatie over bijvoorbeeld het Nederlandse zorgsysteem in het Oekraïens.  

​​Verder biedt het Centrum voor Interculturele GGZ diverse trainingen om vaardigheden op het gebied van interculturele communicatie te versterken en de bewustwording van cultuurverschillen en -overeenkomsten te vergroten. ​​​ 

​​Ook kan je overwegen om een ‘culturele mediator’ in te zetten op de locatie. Culturele mediators staan over het algemeen dicht bij bewoners en kunnen snel een sterke verbinding maken tussen bewoners en begeleiders. Ook kunnen zij bewoners goed wegwijs maken door het leven in Nederland.​ 

Voor Oekraïners is er een gratis cursus waarbij de verschillen tussen de Nederlandse en Oekraïense cultuur worden besproken.   

De organisatie Empatia kan ook altijd voor dit soort vragen om raad en hulp gevraagd worden. Zij kunnen ook op maat een training of presentatie organiseren.​

Als er vertrouwen is tussen medewerker en bewoner, is de stap naar hulp kleiner voor ouders en kinderen. Werken aan vertrouwen doe je als opvangmedewerker – om te beginnen – door hun oprecht aandacht te geven. 

Luister daarom bijvoorbeeld altijd eerst naar het verhaal van ouders zonder oordeel, en stel verhelderende of verdiepende vragen. Denk en handel daarbij niet enkel als professional, met afstand tot de bewoners, maar doe dat ook met bewoners vanuit je intuïtie als mens en/of als ouder. Deel ook je zorgen, als je die hebt, erken de moeilijke omstandigheden en probeer van beschuldigende bewoordingen weg te blijven. Probeer ook andere manieren om ouders hun verhaal te laten doen en kijk wat werkt. 

Voor tieners kan een vertrouwenspersoon of jongerenwerker op school of de opvang ook een goede optie zijn om hun verhaal bij te doen.  

Door ervaringen in het verleden kunnen vluchtelingen ook waakzaam en wantrouwend zijn naar anderen. Zeker als je onbekend bent voor hen en een functie of rol hebt die zij niet kennen of waarbij zij, dankzij hun ervaringen in Oekraïne, negatieve associaties hebben, zoals overheidsambtenaren. Bij vluchtelingen die Nederland nog niet goed kennen en nauwelijks weten hoe het systeem hier werkt, is het opbouwen van vertrouwen daarom extra belangrijk.¹⁶ 

Pharos heeft een overzicht met handige tips hoe je vertrouwen kunt opbouwen. Verder is op de website van het LOOP meer informatie te vinden over hoe je kunt werken aan vertrouwen.    

Een leuke binnen- of buitenactiviteit kan afleiding, voldoening, plezier en ontspanning bieden, waardoor vluchtelingenkinderen en -jongeren weer echt jong kunnen zijn. Denk hierbij aan buiten spelen, tekenen, sporten of samen een spelletje doen. Juist voor kinderen en jongeren die gevlucht zijn uit oorlogsgebied is dit extra belangrijk. De ontspanning en het contact met leeftijdsgenoten helpen hen om nare gebeurtenissen vanuit hun land van herkomst achter zich te laten.¹⁷ Ook kunnen ze fungeren als een uitlaatklep voor kinderen en jongeren die zich moeilijk verbaal uiten. Het deelnemen aan activiteiten bevordert bovendien het vormen van een sociaal netwerk en het versterkt de mentale veerkracht.¹⁸ 

Met betrekking tot het organiseren van activiteiten is het van belang om niet voor bewoners te denken, maar te vragen aan welke activiteiten zij behoefte hebben en waar ze eenvoudigweg zin in hebben. Het kan ook zijn dat meer kinderen meedoen aan niet-geplande activiteiten dan aan vooraf bedachte en geplande. Dus ook spontaniteit kan helpen. Daarnaast is het van belang kinderen en jongeren te betrekken bij het organiseren van activiteiten. 

Verder is het goed om ruimte te bieden aan kinderen om normale dingen te doen: geef ze de mogelijkheid om te sporten, buiten te spelen en deel te nemen aan lokale activiteiten; regel een aparte ruimte waar ze kunnen hangen, spelletjes doen en spelen; zorg voor speelgoed; regel toegang tot het lokale verenigingsleven en sportclubs. Hiervoor kun je ook sportcoaches, opbouwwerkers en andere ‘verbindingsofficieren’ inzetten. Ontheemden die al een tijd in Nederland wonen kunnen een belangrijke rol spelen bij het organiseren van activiteiten. Dit zorgt er ook voor dat op een natuurlijke manier cultuursensitief gewerkt wordt. Het zorgt voor inclusie en bevordert eigenaarschap en eigen regie. Ontheemden kunnen zelf als partner meedenken over hoe groepen bereikt kunnen worden, en door bruggen te slaan en netwerken te verbinden.¹⁹ In de Handreiking Actieve rol statushouders staan tips over hoe je dit kunt aanpakken.  

Om activiteiten buiten de opvanglocatie toegankelijk te maken kan het ook helpen om aan te sluiten bij bestaande infrastructuur in de gemeente, denk aan de stadspas, de CJP-pas en het sportfonds. 

Voor activiteiten binnen de opvang bieden verschillende landelijke organisaties ook preventieve sport-, spel- en creatieve activiteiten aan voor zowel kinderen als jongeren. Denk bijvoorbeeld aan TeamUp van Save the Children, UNICEF en WarChild en OpenUp! van VluchtelingenWerk.  

Child safeguarding 

Alle kinderen hebben het recht om op te groeien in een veilige omgeving, vrij van ongewenst gedrag, schending van hun privacy, mishandeling en misbruik. Kinderen die opgroeien in moeilijke omstandigheden zijn vaak extra kwetsbaar. Voor de medewerkers van organisaties die met vluchtelingenkinderen werken is het daarom dagelijkse werk intensief en emotioneel. Het is de plicht en verantwoordelijkheid van gemeenten en de Oekraïense opvanglocaties om voor de veiligheid van de kinderen en medewerkers te zorgen.  

Zet daarom belangrijk op papier hoe medewerkers, vrijwilligers, partners en andere direct betrokkenen zich dienen te gedragen op de opvanglocaties. Een duidelijk en goed nageleefd kinderbeschermingsbeleid verkleint en voorkomt de kans op misbruik en fysieke of mentale schade bij de kinderen die aan jullie zorgen en die van de opvanglocaties zijn toevertrouwd. 

In een kinderbeschermingsbeleid beleid staat o.a. een gedragscode, maar ook HR-procedures (bijv. VOG, referentiecheck bij het aannemen van nieuw personeel of vrijwilligers), communicatierichtlijnen (zoals consent van ouders en kinderen voor het gebruik van foto’s en verhalen), en welke persoon het intern aanspreekpunt is, bij wie zorgen omtrent de veiligheid van kinderen gemeld kunnen worden. 

Want ondanks alle voorzorgsmaatregelen kan het helaas toch fout gaan. Er kunnen ongewenste dingen gebeuren die tegen de regels en richtlijnen ingaan, zoals wangedrag of seksuele uitbuiting. 

Het is van belang om als onderdeel van het beleid heldere procedures op te stellen om zorgen omtrent de veiligheid van kinderen binnen de organisatie te kunnen rapporteren aan een door de organisatie aangewezen aanspreekpunt. Het aanspreekpunt onderzoekt de melding en onderneemt actie waar nodig.   

Voor meer informatie over het hoe en waarom van een kinderbeschermingsbeleid voor organisaties: What is child safeguarding? – Keeping Children Safe

Een toolkit die helpt bij het opstellen van een beleid: Kinderbeschermingsbeleid voor kleine goede doelen | Kleine Goede Doelen

Voor meer informatie, training en support over het opstellen en implementeren van een kinderbeschermingsbeleid voor de opvanglocaties in uw gemeente kun je terecht bij War Child. 

Daarnaast is het altijd belangrijk om speciale aandacht te hebben voor personen met kwetsbaarheden op de locatie. Je kan kwetsbaarheid definiëren als sprake van individuele kenmerken of omstandigheden waardoor een persoon bijzonder risico loopt. Kinderen en jongeren zijn kwetsbaar door hun leeftijd, maar er kunnen ook andere factoren een rol spelen. Denk bijvoorbeeld ook aan zwangere vrouwen of meisjes, onbegeleide jongeren, personen uit de LHTBIQ+-gemeenschap, of personen met een handicap. Probeer hun behoeftes goed in kaart te brengen, te zien of zij zich veilig voelen en of zij toegang hebben tot de benodigde hulp. 

Een gevlucht kind of gevluchte jongere moet zich na de ingrijpende gebeurtenissen weer veilig kunnen voelen. Steun en geruststelling van ouders, maar ook van andere volwassenen zoals leerkrachten en begeleiders, geven een gevoel van veiligheid. Het kan helpen om bijvoorbeeld op een opvang met veel kinderen een pedagogische visie en beleid op te stellen hoe de locatie omgaat met kinderen, hun gedrag en hun ouders. Stem beleid en regels overigens altijd met de bewoners af. Goede afspraken geven de nodige rolduidelijkheid tussen professionals en ouders.

De fysieke veiligheid van een locatie is essentieel. Het is daarom van belang (het gevoel van) veiligheid van bewoners te blijven monitoren. Uit onderzoek blijkt dat het gebrek aan privacy tot een onveilig gevoel en onveilige situaties kan leiden en bij ouders en kinderen stress veroorzaakt. Voor de fysieke veiligheid kun je denken aan: 

1. Toezicht zowel overdag als ‘s nachts op het terrein en ook in de toilet- en douchegebouwen. 
2. Afsluitbare, aparte en schone toilet- en douchegelegenheden. 
3. Een aandachtsfunctionaris van de Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld aan. Bied training aan alle medewerkers zodat zij huiselijk geweld en kindermishandeling kunnen signaleren. Vraag de Meldcode kindermishandeling en huiselijk geweld aan. 
4. Voorlichting aan de bewoners over veiligheid en de rol van hulpdiensten. Denk hierbij ook aan voorlichting over loverboys.  
5. Zorg dat medewerkers signalen van mensenhandel kunnen herkennen. Meer informatie hierover kun je hier vinden.

Organiseer daarnaast een kindvriendelijke ruimte waar kinderen kunnen spelen in een veilige omgeving. Om hierbij te helpen heeft UNICEF een handige checklist met belangrijke aandachtspunten voor een veilige kindvriendelijke ruimte. UNICEF adviseert opvanglocaties met het organiseren van deze ruimtes en traint de begeleiders van de kindvriendelijke ruimte om te zorgen dat ze de juiste handvatten hebben om de kinderen op een goede manier te kunnen begeleiden, onder andere door het bieden van structuur en veiligheid.  

Ook hebben kinderen en jongeren baat bij een vaste dagstructuur, zoals een vaste bedtijd. Die voorspelbaarheid zorgt ervoor dat ze weten wat ze kunnen verwachten en wat een ander van hen verwacht. Het kan daarom helpen ouders te stimuleren een gezinsritme met vaste rust- en speelmomenten te creëren en vast te houden.²⁸ 

Verder kunnen ouders behoefte hebben aan handvatten om met de stress van hun kind om te gaan. Het Centrum Jeugdgezondheid heeft een handige video over stress met uitleg hoe je ouders en kinderen kunt helpen stress te hanteren. 

In de ondersteuning van gezinnen in kwetsbare omstandigheden blijkt het versterken van het netwerk rond die gezinnen te helpen. Dit netwerk kan bestaan uit vrijwilligers, opvoedondersteuners, maar ook collega’s en lotgenoten. Een goed netwerk is belangrijk is voor de veerkracht en het zelfherstellend vermogen van mensen.⁴  

Je kan hieraan bijdragen door een plek te creëren waar ouders elkaar kunnen ontmoeten en ongedwongen met elkaar in gesprek kunnen gaan over opvoeden, opgroeien en onderwijs in Nederland. Je kunt ouders ook stimuleren om mee te doen aan activiteiten van de kinderopvang en de school. 

Verder kan het helpen een maatje te vinden, bijvoorbeeld in de vorm van vrijwilliger die naast de ouders staat en met hen meegaat naar voorzieningen. Uit onderzoek blijkt namelijk dat maatjes ontheemden stimuleren en prikkelen om nieuwe sociale contacten aan te gaan en hun netwerk te verbreden.²⁹ 

Ook kun je kinderen stimuleren zich aan te sluiten bij een lokale sportclub. Via het Jeugdfonds Sport & Cultuur is het mogelijk om gratis te sporten. Indien ouders voldoen aan de inkomensnorm, betaalt dat fonds voor een kind een sport- of cultuurabonnement.  

Het is belangrijk dat gezinnen ondersteuning krijgen om de veerkracht van kinderen te vergroten, en door te verwijzen als meer hulp nodig is. Hierbij is het belangrijk te beseffen dat je niet zomaar mag aannemen dat ontheemden die mogelijk traumatische gebeurtenissen hebben doorgemaakt ook getraumatiseerd zijn. Of dat ontheemden die veel veerkracht tonen geen ondersteuning nodig hebben. 

Het is daarom belangrijk om in gesprek te gaan met hen om te achterhalen wat zij nodig hebben. En op signalen te letten die wijzen op mogelijke psychische klachten. ⁹  

Het ondersteunen van gezinnen en in een vroeg stadium adequate hulp bieden in samenwerking met zorgpartijen¹⁰, kan in gevallen bijdragen aan het voorkomen dat trauma wordt doorgegeven van generatie op generatie.    

Het is belangrijk om gebruik te maken van organisaties met de juiste kennis en ervaring. Denk hierbij aan de GGD c.q. jeugdgezondheidszorg (JGZ) en Nidos. Hier is veel informatie te vinden en bovendien kunnen zij meedenken en adviseren. Zie het overzicht met organisaties voor belangrijke partners.  

Zorg ervoor dat je rond de opvang gebruik kunt maken van een breed netwerk dat is gericht op contact, activiteiten en lichte ondersteuning en dat kan dienen als vraagbaak voor opvoedvraagstukken en hulpverlening – dus buurtsportcoaches, welzijnswerk, JGZ, gebiedsteams, vluchtelingenwerk, scholen, kinderopvang en andere relevante lokale partijen. De gemeente kan dit organiseren. 

Om Oekraïense gezinnen optimaal te kunnen ondersteunen en onveilige situaties te voorkomen is verblijf in een veilige en kindvriendelijke opvanglocatie van groot belang. Denk hierbij aan:  

1. Laat gezinnen bij elkaar in een afsluitbare woon- en slaapruimte verblijven en zorg voor aparte en afsluitbare douche- en toiletfaciliteiten voor kinderen en gezinnen. 
2. Laat ouders indien mogelijk zelf koken, zodat ze niet volledig afhankelijk zijn van het voedsel dat wordt aangeboden.  
3. Zorg voor een stabiele WiFi-verbinding, zodat kinderen met familieleden kunnen bellen, toegang hebben tot informatie en effectief onderwijs kunnen volgen.  
4. Stel een coördinator Kinderactiviteiten aan en zorg voor aparte en deskundige aanspreekpunten voor kinderen. 
5. Faciliteer (leeftijdseigen) activiteiten voor kinderen zoals sport, spel, kunst, creativiteit en informatievoorziening ter bescherming van het psychosociaal welzijn. Betrek kinderen en ouders bij het bedenken en organiseren van activiteiten 
6. Creëer fysieke veilige ruimten in opvanglocaties waar kinderen kunnen samenkomen, contacten leggen, ideeën en zorgen delen en hun stem laten horen. 
7. Zorg voor voldoende recreatie- en speelruimtes voor kinderen waar zij ongehinderd en veilig kunnen spelen. Zorg ook voor een veilige en schone ruimte voor kleine kinderen om in rond te kruipen, zodat zij niet in hun motorische ontwikkeling worden gehinderd. Zorg ook voor een ruimte waar jongeren kunnen samenkomen.

In de checklist en het magazine Samenwerken aan kindvriendelijke opvang van UNICEF staan concrete handvatten en voorbeelden om te werken aan een kindvriendelijke locatie.  

Betrek de kinderen 

Om kinderen een veilige plek te kunnen bieden en hun psychosociaal welzijn te beschermen, is het belangrijk dat je hen betrekt en goed informeert over de opvanglocatie, hun situatie en het leven in Nederland. 

Een essentieel onderdeel van effectieve participatie en betrokkenheid van kinderen is het aanbieden van kindvriendelijke informatie. Het is belangrijk dat kinderen toegang hebben tot informatie over onder andere hun rechten, situatie in Nederland, de procedure en de opvanglocatie zelf. Bied deze informatie aan in een taal en op een manier die voor kinderen van verschillende leeftijden toegankelijk en te begrijpen is. Dit kan bijvoorbeeld via filmpjes, kindvriendelijke informatieboekjes of kindvriendelijke informatie-uurtjes waarin hier spelenderwijs over gesproken wordt. Voor inspiratie kan je bijvoorbeeld kijken naar het programma Time4You van VluchtelingenWerk. 

Daarnaast is het belangrijk om kinderen de mogelijkheid te bieden om te kunnen meebeslissen over het reilen en zeilen op de locatie. Door met hen te praten, via een jongerenraad of focusgroepdiscussies, kan je goed de behoeftes pijlen van de kinderen. Bespreek bijvoorbeeld wat zij nodig hebben om zich thuis te voelen op de locatie, of zij zich veilig voelen en wat er anders zou kunnen. Betrek kinderen bij het ontwikkelen van het activiteitenprogramma en de inrichting van de locatie. Voor elke leeftijdsgroep is de mate en manier van participatie anders. Probeer dus goed te bedenken hoe je elke groep kan aanspreken en betrekken. 

Voor tips of meer informatie, zie bijvoorbeeld deze gids van de UNHCR: Listen & Learn: Participatory Assessment with Children and Adolescents | UNHCR. 

1. Care Forward: gezinsbehandeling en jeugdhulp in het Oekraïens in Groningen en Breda.
2. Empatia: een luisterend oor voor Oekraïners en advies en training voor professionals die werken met Oekraïners. 
3. Facebookgroep voor Oekraïense ouders van kinderen met autisme. 
4. Jeugd Gezondheidszorg: (gratis) advies, voorlichting en ondersteuning bij gezond opgroeien en opvoeden. 
5. Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie (KJP): een landelijke netwerkorganisatie die zich inzet voor de beste jeugdhulp. 
6. Nidos: voor de opvang van alleenstaande minderjarige vluchtelingen. 
7. Nederlands Jeugd Instituut: nationaal kenniscentrum rond opgroeien.
8. Sagesse: jeugdzorg in regio Rotterdam in het Oekraïens. 
9. Sertse zorg: gezinsbehandeling en jeugdhulp in het Oekraïens. 
10. SYzorgt: jeugdzorg in het noorden van Nederland in het Oekraïens. 
11. Trauma Care Company: traumasensitieve begeleiding van Oekraïense kinderen. 
12. Veilig Thuis: voor het melden van (vermoedens) van huiselijk geweld of kindermishandeling. 
13. YES & you: jeugdhulp in Arnhem in het Oekraïens. 
14. TeamUp: een psychosociaal activiteitenprogramma voor gevluchte kinderen in Nederland. 
15. VluchtelingenWerk: organiseert verschillende kinderactiviteiten zoals OpenUp!, de kinderfestivals en Time4You.

Neem contact op met het LOOP mocht je op zoek zijn naar een ander soort organisatie dan die hier staan. Wij blijven onze kennis van de sociale kaart elke dag aanvullen.