De Oekraïense woonkamer van Utrecht: Vital'nya
'Het begon eigenlijk met de gedachte: laten we het gewoon doen.'
Een buurthuis voor Oekraïners in Utrecht biedt een vertrouwde omgeving waar ontheemden sociale en emotionele steun kunnen vinden, en op een laagdrempelige manier over hun mentale gezondheid kunnen praten.
Op 1 april 2022 opende Vital’nya (vertaald vanuit het Oekraïens: woonkamer) voor het eerst haar deuren. Oprichters Doron Verstraelen (werkzaam op het gebied van samenwerkingen met betrekking tot toerisme) en Jaap Breugem (werkzaam op het gebied van international business) wilden in hun eigen omgeving iets betekenen voor de Oekraïense ontheemden. Jaap en Doron hadden als doel: een veilige, vertrouwde plek creëren waar Oekraïners elkaar buiten de opvang konden treffen, en waar zij op eigen tempo aan het leven in Nederland konden wennen. Sindsdien is Vital’nya niet meer weg te denken uit Utrecht en heeft het zich ontwikkeld tot een heus buurthuis waar per week rond de tweehonderd mensen langskomen. Het is een plek om taallessen te volgen, met lotgenoten of een counselor te praten over het omgaan met de situatie, of gewoon een kopje koffie te drinken. Maar het is ook een plek om verjaardagen en Oekraïense én Nederlandse feestdagen te vieren, en voor de kinderen een plek om te spelen.
De belangrijkste lessen:
- Creëer vertrouwen: zorg voor een veilige omgeving voordat je ondersteuning of zorg aanbiedt
- Geef vertrouwen: geef ontheemden de ruimte om hun eigen hulp te organiseren
- Zet wederzijds vertrouwen centraal
‘In Oekraïne is naar de dokter gaan voor psychische problemen zeggen: ”Ik ben gek.”’
Kort na het openen van haar deuren sloot Anna Zinchenko – psychologe uit Oekraïne gevlucht naar Nederland – zich aan bij Vital’nya. Zij is begonnen met groepssessies waar mensen zich voor konden aanmelden om te praten over mentale gezondheid. Voor die sessies bleven de aanmeldingen binnenstromen, waaruit bleek dat er duidelijk vraag naar was, én dat zij Vital’nya hierin vertrouwden. Daarom werd met hulp van United Way gestart met één-op-ééngesprekken, gevoerd door Oekraïners met een diploma als psycholoog. ‘In Oekraïne is naar de dokter gaan voor psychische problemen zeggen: ik ben gek,’ vertelt Anna. Er heerst dus een groot stigma op naar de huisarts gaan voor psychische hulp, zoals wij dat in Nederland wél gewend zijn. Daarom noemen ze deze gesprekken ook ‘gesprek met een counselor’, en gebruiken ze het woord ‘psycholoog’ niet.
‘Oekraïners nemen pas hulp aan nadat er een vertrouwensband is.’
Door de geschiedenis van Oekraïne, hebben Oekraïners ook een laag vertrouwen in initiatieven vanuit de overheid of mensen die gelieerd zijn aan de overheid. Onder andere hierom staat vertrouwen bij Vital’nya centraal.
Zo werken zij aan dit vertrouwen:
- Behoeften van de Oekraïners centraal stellen
- Eigenaarschap bij de Oekraïners zelf houden, en hen daarin faciliteren
- Activiteiten sámen met de Oekraïners organiseren
- Eerlijk zijn over wat er wel en niet mogelijk is, en beloftes nakomen
- De community de baas laten zijn, door middel van regelmatige community meetings
- Open communiceren en ruimte maken voor gesprekken
- Herhalen, herhalen, herhalen dat wederkerigheid elkaar helpen centraal staan
Door het vertrouwen hebben de gesprekken en ondersteuning bij Vital’nya een soort nuldelijnsfunctie. Naast individuele gesprekken zijn er ook wekelijks supportgroepen. Binnenkort starten er ook supportgroepen voor kinderen en jongeren. Tijdens deze contactmomenten besteden de organisatoren ook aandacht aan het Nederlandse zorgsysteem, de functie van de huisarts, en geven ze tips hoe ontheemden het gesprek met de huisarts kunnen aangaan. (Een van die tips is bijvoorbeeld om samen te gaan, met een andere ontheemde of met iemand van Vital’nya.)
Deze verschillende contactmomenten kunnen dus de eerste stap naar hulp zijn. Als blijkt dat een ontheemde hulp van een psycholoog of andere professional nodig heeft, stimuleren de mensen bij Vital’nya dat ontheemden die stap te zetten. Maar niet iedereen met psychische klachten heeft direct een psycholoog nodig. Daar komt bij dat er in Nederland lange wachtlijsten zijn voor de ggz.
‘Het succes zit hem in het sámenwerken, met de Oekraïners, en met anderen in de omgeving.’
Door de grote vraag naar gesprekken over mentale gezondheid, is Vital’nya sinds een paar maanden gaan samenwerken met United Way Nederland, zoals hierboven al genoemd werd. United Way is een internationale organisatie die zich inzet voor kwetsbare bevolkingsgroepen, zo ook voor de Oekraïense ontheemden in Nederland. Na slechts één bericht in de Telegramgroep van Vital’nya was het maximum van dertig aanmeldingen alweer overschreden. (Na aanmelding wordt
wel gekeken of de ontheemde inderdaad gebaat kan zijn bij de gesprekken.) De pilot met United Way bevalt zichtbaar goed, waardoor de samenwerking uitgebreid gaat worden naar een samenwerking met zorgaanbieders in Utrecht. Ook wordt er samengewerkt met de Hogeschool Utrecht. Studenten die een sociale studie volgen, kunnen punten voor hun stage verdienen door bij Vital’nya te ondersteunen.
En de samenwerking met vrijwilligersorganisaties in de buurt – en het uitnodigen van directe buurtbewoners voor de evenementen – leidt ertoe dat ook de Utrechters betrokken zijn bij het buurthuis. Naast het samenwerken met andere organisaties, is het samenwerken met de Oekraïners zelf belangrijk. Al snel ging de organisatie van Vital’nya over naar management door de Oekraïners. Samen met de bezoekers bespreken de bestuursleden, vrijwilligers en studenten waar zij behoefte aan hebben, en hoe dat opgezet kan worden. Hiermee wordt niet alleen vertrouwen gecreëerd, maar wordt ook de autonomie en het zelf-oplossend vermogen van de Oekraïners aangesproken. Ontheemden zijn veerkrachtig en willen geen passieve ontvanger van oplossingen zijn, maar een actieve deelnemer. De regie kunnen terugpakken over hun leven heeft vervolgens ook weer een positief effect op de psychische gezondheid. En dit alles bereikt Vital’nya dus zonder dat men expliciet benoemt dat het om psychische ondersteuning gaat.
‘Er staat al een grote druk op de ggz, dus proberen we te voorkomen dat de stap daarheen nodig is.’
Sociale cohesie staat met alle activiteiten die worden georganiseerd op de voorgrond bij Vital’nya, en samen met het georganiseerde en ongeorganiseerde lotgenotencontact wordt hiermee ingespeeld op de tweede laag van de PSH-piramide: ondersteuning van samenleving en families.
De momenten van psycho-educatie en één-op-ééngesprekken vallen onder of horen bij de derde laag: gerichte, niet specifieke ondersteuning. Psycho-educatie voor ontheemden zorgt ervoor dat zij meer begrip van en daardoor meer grip hebben op hun psychische gezondheid, waardoor veerkracht en zelf-oplossend vermogen worden gestimuleerd.
Inspelen op de eerste drie lagen van de PSH-piramide kan in sommige gevallen voorkomen dat iemand in de bovenste laag terecht komt: gespecialiseerde zorg. Daarom biedt Vital’nya op een andere manier psychische ondersteuning en proberen zij daarmee te voorkomen dat behandeling bij een psycholoog nodig is.
Tips voor het inrichten van een Oekraïens buurthuis
1. Oekraïners vertrouwen niet snel mensen of organisaties die bij de overheid (lijken te) horen. Richt het zo in dat het (grotendeels) gemanaged wordt door de Oekraïners zelf.
2. Zorg dat de dialoog centraal staat. Het is belangrijk om goed te luisteren naar de ontheemden en wederzijds vertrouwen te creëren. Dat geldt ook voor de bestuurders en eindverantwoordelijken.
3. Baseer keuzes en activiteiten op concrete behoeften vanuit de doelgroep, en verduidelijk die behoeften door uit te vragen wanneer ze niet concreet zijn.
4. Begin klein, en breid vanuit daar verder uit.
Voorbeeld van klein beginnen: een wekelijks koffie en taartmoment
5. Zoek mensen en organisaties in de omgeving die kennis hebben en willen helpen. Verbinden met de directe buurt en de gemeente is heel belangrijk. Dat vermindert de weerstand, en vergroot de connectie met de maatschappij, bijvoorbeeld doordat buurtbewoners als vrijwilliger aansluiten.
Sparren met Vital’nya? Neem gerust contact met ze op!
